ds. Jantine Heuvelink

Schriftlezing: Exodus 2: 1-10

 
Inleiding op de Schriftlezing
Zeventien zondagen lang lezen we volgens een alternatief leesrooster uit het 2e Bijbelboek Exodus – dat betekent uittocht. In Exodus staan de verhalen over de brandende braamstruik, de 10 plagen die Egypte treffen, de vlucht door de Rietzee die wijkt, de gave van de 10 geboden, de veertig jaar beproeving in de woestijn. Het zijn niet alleen mooie, bekende verhalen vol betekenis, ook zijn het belangrijke achtergrondverhalen om het leven, de boodschap en de betekenis van Jezus te kunnen begrijpen.
Het boek Exodus is binnen de Joodse Bijbel, ons Oude Testament, het boek waarin de uittocht van het volk Israel uit de slavernij in Egypte centraal staat. Eenmaal bevrijd uit de slavernij moet het volk Israel leren hoe ze ‘volk van God’ kan zijn en moet het volk oefenen hoe je in vrijheid met elkaar kan samenleven.
Elk jaar met Pasen herdenken de Joden hoe zij slaaf waren in Egypte en hoe God hen heeft bevrijd. Ook de Jood Jezus vierde de Pesachmaaltijd om de uittocht uit Egypte te herdenken. Onze viering van Pasen is geënt op dat Joodse Pascha, op de viering van de bevrijding van de dood.
 
Vorige week hoorden we hoe de nakomelingen van vader Jakob, de Israëlieten, talrijk zijn geworden in Egypte en hoe ze een generatie later het hele land bevolken. Een nieuwe koning treedt aan, die geen boodschap heeft aan de geschiedenis van Jozef. Hij vindt de Israëlieten een bedreiging voor zijn land en dwingt hen tot slavenarbeid. Omdat de Israëlieten ondanks de onderdrukking steeds talrijker worden, beveelt de koning dat alle pasgeboren jongetjes van de Hebreeërs - dat zijn de Israëlieten-  in de rivier de Nijl moeten worden gegooid en zo gedood moeten worden. Vorige week hoorden we hoe twee vroedvrouwen, Sifra en Pua, daar niet aan mee werken uit ontzag voor God.     
 
Vandaag lezen we verder in Exodus 2. De achtergrond van wat we nu gaan horen is dus het geweld van de Egyptische koning, de farao, die de Israëlieten uitbuit en hun pasgeboren zonen laat doden.
 
Overweging
1. Gemeente van Jezus Christus,
 
Aan drie vrouwen heeft Mozes zijn leven te danken. Moeder, zus en dochter zijn ze, zo worden ze in het verhaal genoemd. Hun namen horen we hier niet.
Ook horen we in het hele verhaal niet de naam van God. Maar alles wat de vrouwen zeggen en doen doet wel denken aan God. 
 
Neem de moeder, Jochebed is haar naam, dat horen we later (Ex 6:18-20). Jochebed betekent ‘de krachtige’. Zij ziet bij de geboorte dat haar kind ‘tov’ is, ‘goed’. In onze vertaling staat ‘mooi’ maar daar gaat het niet om. Het kind is ‘goed’, precies zoals God bij de schepping in Genesis 1 telkens zag ‘dat het goed was’. Dit kind is ‘goed’, het is zoals God het bedoeld heeft, en dus zal het moeten blijven leven.
De moeder maakt van riet en pek en teer een ‘arkje’, precies zo’n ding, maar dan kleiner, als waarin Noach het water van de zondvloed overleefde (Genesis 6:14).
‘Gooi de pasgeboren Hebreeuwse jongetjes in de Nijl’ is het bevel van de farao, de jongetjes moeten dood. De moeder legt het kindje in een arkje in het doodswater van de Nijl – op hoop van leven.
Er is niets romantisch aan deze wanhoopsdaad. Het doet mij denken aan al die Joodse moeders die in de Tweede Wereldoorlog hun kind uit handen gaven, al die moeders die dat ook nu nog doen, als enige kans om het kind te laten ontsnappen aan de dood.
De moed en het vertrouwen van Jochebed om het kind los te laten, opdat het leven zal vinden, zijn indrukwekkend. We hebben daar net van gezongen.
 
En dan de zus. Ze staat een ‘eind verderop, om te zien wat er met hem zou gebeuren’.
Als een beschermengel staat ze daar, klaar om in te grijpen als het nodig is.
Zij stijgt boven haar nederige positie uit als ze de dochter van de farao aanspreekt, nog voor dat dit heeft kúnnen bedenken wat ze moet met haar medelijden met het huilende Hebreeuwse jongetje. De zus, Mirjam heet ze, horen we later (Ex 15:20), neemt het initiatief en verzint een eenvoudig en slim plan. Zij biedt aan onder de Hebreeuwse vrouwen een voedster te zoeken voor het kind. Zo is het kind veilig, want de moeder van het kind wordt de vrouw die tegen betaling van farao’s dochter het kind voedt en de dochter van de farao heeft haar zorg om dit kind zo uitbesteed, dat het niet in het oog loopt.
 
En daarmee is deze dochter van de farao de meest verrassende persoon die het Hebreeuwse jongetje redt. Want wat doet ze? Ze overtreedt de regels van haar vader, de koning. Zij, die als naaste familie heel dicht bij haar vader staat, zij redt één Hebreeuws jongetje en daarmee het hele volk. Alle angst die haar vader heeft voor dit volk, al zijn beleid om de toekomst van dit volk te verhinderen, wordt teniet gedaan doordat zij, zijn dochter, het huilende jongetje ziet en medelijden krijgt.
De angst van haar vader voor dit volk is niet haar angst en ook kent zij geen angst voor haar vader, zij zíet het kind, zoals eerder de moeder zág dat het kind ‘goed, tof’ was, zo ziet deze prinses het kind, dat huilt en ze weet dat het een Hebreeuws kind moet zijn en ze voelt medelijden.
Het Hebreeuwse meisje dat haar aanspreekt en met een voorstel komt, accepteert zij meteen. En in tegenstelling tot haar vader die de Hebreeërs slavenarbeid laat doen, betaalt zij voor het werk dat de Hebreeuwse voedster voor haar doet.
 
2. Drie vrouwen redden het leven van Mozes die zelf later zijn volk zal redden en het op spectaculaire wijze uit Egypte zal bevrijden.
Het valt op dat hier aan het begin van Exodus van spektakel eigenlijk geen sprake is.
De vrouwen zijn weliswaar krachtig en moedig, maar wat ze doen is ook ‘gewoon’, in de zin dat ze doen wat op hun pad komt, zonder dat er een opdracht of ingrijpen is van God.
God is aanwezig en wordt zichtbaar in hoe Jochebed, de moeder, ziet dat het jongetje tof is, en in hoe Mirjam, de zus, stáát voor haar broer. De moeder toont geloof door het jongetje in het arkje toe te vertrouwen aan het water, en de zus heeft het lef de prinses aan te spreken.
 
Dat God zichtbaar wordt in de dochter van de farao valt extra op doordat zij geen Israëlitische is, geen gelovige. Waar de vroedvrouwen Sifra en Pua, handelden uit ontzag voor God en daarom het bevel van de koning niet opvolgden, lezen we bij de dochter van de farao enkel dat ze met ontferming bewogen wordt, zich laat raken door dit huilende Hebreeuwse kind.
In haar ontferming over dit kind herkennen we hoe God zich ontfermt over zijn volk.
Zoals zij het Hebreeuwse kind uit het doodswater omhoog trekt, zo zal God later ook de Hebreeërs door het water laten trekken.
 
3. Dat het de kleine verhalen, de daden van mensen zijn die de geschiedenis van God met zijn volk bepalen, dat komen we vaker tegen in de Bijbel. Grootspraak en geweld zijn maar al te vaak het decor, terwijl kwetsbaarheid en rechtvaardigheid bepalend zijn voor de toekomst.
 
De Britse opperrabbijn Jonathan Sacks noemt in zijn boek over Exodus de dochter van de farao één van de meest onverwachte helden van de Bijbel. Deze niet-Israëlitische, dochter van het grootste gevaar voor het volk Israel, blijkt hun redding. Voor haar is het leven heilig, zij heeft medelijden met het kind en handelt daarnaar. Van haar, zegt Jonathan Sacks, leren we dat we nooit mogen generaliseren, nooit een volk mogen demoniseren. Goedheid is zelfs onder vijanden te vinden, tirannie kan de menselijkheid niet stuk maken. Medelijden en medemenselijkheid zijn universele waarden. Deze menselijkheid overbrugt het immense verschil tussen de Egyptische prinses en het Hebreeuwse meisje. 
 
Pas helemaal aan het eind van het verhaal horen we dat de dochter van de farao het kind een naam geeft, de naam Mozes. Een naam met bijzondere lagen.
Allereerst is het een Egyptische naam die betekent ‘zoon van’. (Denk aan Toet-moses, zoon van Toet en Ra-meses, zoon van Ra). De naam Mozes is dus ook een open vraag: zoon van … wie?
Tegelijkertijd krijgt de naam Mozes in het verhaal een andere uitleg doordat er het Hebreeuwse werkwoord ‘uittrekken’ in doorklinkt, wat leidt tot de verklaring dat de prinses deze naam gaf ‘omdat zij hem had getrokken uit het water’. 
En als je dan ook nog weet dat de vorm van het werkwoord eerder betekent ‘hij die doet uittrekken’ dan klinkt er helemaal de toekomst van Gods bevrijding van het volk in Egypte in door.
 
Nog even terug naar Jonathan Sacks, hij zegt: in de Bijbel zijn het de ouders die het kind een naam geven en bij bijzondere personen is dat God. Hier krijgt Mozes zijn naam niet van zijn ouders maar van een Egyptische prinses.
En, Mozes blijft deze naam zijn hele leven dragen. Zelfs als God tot hem gaat spreken, noemt God hem niet bij een andere naam dan die de Egyptische prinses hem gaf.
Dat, zeggen rabbijnen, is een beloning voor het goede wat zij deed.
 
God zij dank. Amen.

ds. Jantine Heuvelink

Schriftlezingen: Psalm 72, Matteüs 3: 13-17

Inleiding op de Schriftlezingen

Het oecumenisch leesrooster dat wij volgen is een driejarig rooster waarbij we afwisselend een jaar lang lezen uit het evangelie van Matteus, Marcus of Lucas. Met Advent is het A-jaar begonnen wat betekent dat Matteus aan de beurt is. Daarom lezen we vandaag over de Doop van de Heer uit het evangelie van Matteus. Matteus heeft als enige evangelist een kort gesprekje tussen Johannes de Doper en Jezus weergegeven dat plaatsvindt voorafgaand aan de doop. Een kort, maar veelbetekenend gesprekje, waaruit zowel de overeenstemming als het verschil tussen de boodschap van Johannes de Doper en Jezus blijkt.

 

Johannes de Doper gaat Jezus voor in het oproepen van de mensen om zich te bekeren. Hij verkondigt: ‘Kom tot inkeer, want het koninkrijk van de hemel is nabij’. De mensen komen naar Johannes toe om zich te laten dopen ten teken van hun toewending naar een nieuw leven. Johannes treedt op als een profeet, hij ziet er zo uit met zijn ruwe mantel komend uit de woestijn en hij spreekt de mensen stevig toe. Hij verkondigt dat hij doopt met water, maar dat ná hem iemand komt die zal dopen met heilige Geest en met vuur en die zo korte metten zal maken met alles wat kaf is onder het koren.

 

Jezus zal precies dezelfde oproep als Johannes de Doper doen aan de mensen: ‘Kom tot inkeer, want het koninkrijk van de hemel is nabij’ (4:17), maar Hij zal anders onder mensen aanwezig zijn dan Johannes denkt. Niet om het oordeel, het vuur, zal het bij Jezus gaan, maar om de gerechtigheid, de medemenselijkheid. 

Johannes denkt dat Jezus boven de mensen zal staan en ook boven hem, maar Jezus maakt met zijn verlangen om gedoopt te worden duidelijk dat dat niet zijn weg is. Zijn weg is onderlangs, door het water, door de dood en onder de mensen. Jezus vereenzelvigt zich met de mensen van het volk die zich laten dopen, is solidair met hen, staat naast hen en zal met hen lijden.

Een stem uit de hemel bevestigt dat deze weg van recht doen aan kleine mensen de weg is die God verkiest. De stem uit de hemel spreekt woorden die bij Jesaja (42:1) staan geschreven over de Messias: ‘Hier is mijn dienaar, hem zal ik steunen, hij is mijn uitverkorene, in hem vind ik vreugde, ik heb hem met mijn geest vervuld. Hij zal alle volken het recht doen kennen.’

 

Overweging

1. Gemeente van Jezus Christus,

Nooit eerder was het mij opgevallen, hoe bijzonder het is dat Jezus niet degene is die dóópt, maar die de doop ondergáát. Door dat korte gesprekje van Johannes de Doper met Jezus, krijgt dat ineens alle aandacht: dat dat onvanzelfsprekend is of in ieder geval onverwacht.

Mijn blik was altijd gericht op wat van boven gebeurde: de Geest die neerdaalt in de gestalte van een duif en die stem uit de hemel die zegt: ‘Dit is mijn geliefde Zoon, in Hem vind ik vreugde.’

 

In mijn beleving kwamen de kwetsbaarheid en de beproeving van Jezus pas ná de doop aan bod, wanneer Jezus door de Geest wordt meegevoerd naar de woestijn om door de duivel op de proef te worden gesteld (Matt 4:1).

Maar nu blijkt die menselijke kwetsbaarheid van Jezus de kern van zijn doop te zijn.

 

Waarom zou Jezus gedoopt willen worden? Johannes kan zich er niets bij voorstellen. Jezus staat toch boven wat zondig is? Hij is toch verheven boven menselijk falen?

 

Maar Jezus komt niet van boven. Hij wordt niet door de hemel gelanceerd.

Jezus komt uit Galilea, uit dat buitengebied. En hij voegt zich bij de mensen die gehoor geven aan de oproep van Johannes de Doper om een nieuw leven te beginnen en zich laten dopen. 

Johannes protesteert, híj zou toch eerder door Jezus gedoopt moeten worden, dan andersom? Dit is toch de omgekeerde wereld?

Jezus bevestigt in woord en daad dat het juist om die omgekeerde wereld gaat. Wie voorgaat op de weg van God moet aan de andere kant beginnen, aan de onderkant.

Dat is op zich een bekend Bijbels gegeven. Gods weg loopt waar je hem niet verwacht, hangt af van de vluchteling, de onvruchtbare, de kleinste die iedereen over het hoofd zag. Hoe kán Johannes gedacht hebben dat Jezus iemand zou zijn die van bovenaf orde op zaken zou stellen?

 

Is dat misschien omdat Johannes, net als wij, zich niet kan voorstellen dat het ook op een andere manier zou kunnen, zonder sterke leider?

 

2. Jezus antwoordt Johannes: ‘het is ​goed​ dat we op deze manier Gods ​gerechtigheid​ vervullen’. Jezus bedoelt daarmee dat zijn doop te maken heeft met het gehoor geven aan Gods geboden. Bij het vervullen van Gods gerechtigheid gaat het om Koninkrijk van God dat op aarde gestalte krijgt, dan zullen alle mensen tot hun recht komen en in vrede leven.

Als Jezus voorgaat op die weg van gerechtigheid dan betekent dat dat hij niet afzijdig blijft, maar solidair is met wie niet meetellen en zich letterlijk wil laten onderdompelen in wat mensen lijden.

 

‘Voor kleine mensen is Hij bereikbaar, Hij geeft hoop aan rechtelozen’, zongen we.

 

Ik moest denken aan wat één van de zusters van Julie Postel mij vertelde, nonnen die in het dorp waar ik opgroeide wonen. Zij vertelde dat zij stopten met het dragen van hun habijt toen ze merkten dat het mensen op afstand hield en tegen hen op deed kijken. Als mensen je voor laten gaan in de rij en voor je opstaan in de bus omdat je een habijt draagt, dan is het heel moeilijk om dienstbaar te zijn. Dat was niet de bedoeling. Zij wilden onder de mensen leven en werken en gingen dus gekleed ‘in burger’.

 

Ik moet ook denken aan mijn vriendin Heleen die als buurtpastor werkt in een kansarme wijk in Utrecht. De mensen in haar buurt wantrouwen hulpverleners door zoveel slechte ervaringen. Eén buurtbewoonster zei haar eerlijk ‘als je er over een jaar nog bent, dan mag je een keer komen praten’. Zo belangrijk is het om daadwerkelijk betrouwbaar ónder mensen te zijn. Ware betrokkenheid geeft hoop.

 

3. Jezus laat zich dopen en laat zich zo kennen als mens.

‘Dit is Mijn geliefde zoon’ klinkt een stem uit de hemel, want Jezus gaat op aarde de weg van de gerechtigheid. Ook ons biedt dat hoop, want die weg is ook voor ons begaanbaar.

‘Zoon van God’ zijn, klinkt heel exclusief, verheven zelfs, maar is dat niet. In het Oude Testament wordt heel het volk Israël kinderen van God genoemd. En Jezus zal zelf in zijn Bergrede (Matt 5:9) zeggen: ‘Gelukkig de vredestichters, want zij zullen ​kinderen​ van God genoemd worden’.

Het gaat om de weg die je met je leven wilt gaan. Wie de wil van God doet, menselijkheid nastreeft en de gerechtigheid voor ogen houdt, die zorgt dat het Koninkrijk zichtbaar en tastbaar wordt, in zulke mensen vindt God vreugde.

 

Velen van ons zijn gedoopt. Maakt dat ons bijzondere mensen?

We zijn denk ik vooral op een weg gezet. Een weg waarop we Jezus aan onze zijde vinden. Zijn doop was minder vanzelfsprekend dan de onze, wellicht, maar van een gezamenlijk startpunt kunnen we wel spreken.

De grote afstand die Johannes de Doper veronderstelt tussen Jezus en de mensen voor wie Hij komt, heft Jezus met zijn doop in één keer op.

De naam ‘Zoon van God’ is niet bedoeld om afstand te creëren, maar nabijheid. De hemel gaat open juist omdát Jezus de weg onderlangs, tussen de mensen, kiest. 

 

Met de doop in de Jordaan, die grensovergang naar het beloofde land, waar ook het volk Israël doorheen ging, begint de weg van bevrijding, de weg van gerechtigheid, die ook Jezus’ ondergang zal zijn. Maar uit de dood zal Hij, net als uit het water, opstaan.

 

Het is geen gemakkelijke weg maar wel de enige weg van God waarop Jezus de mensen kan voorgaan.

De weg van gerechtigheid gaat onderlangs, voor kleine mensen is hij bereikbaar, en leidt in de hemel tot vreugde.

 

Amen.